Beyaz fosfor bombası nedir? Beyaz fosfor bombasının çevreye ve insan salığın etkileri nelerdir?

İsrail'in 7 Ekim tarihinden bu yana saldırılara devam ettiği Gazze'de, uluslararası hukuka göre sivil nüfusun yoğun olduğu bölgelerde kullanımı yasaklanan beyaz fosfor bombası kullanması, can kayıpları ile birlikte olası bir çevre ve sağlık felaketini de gündeme taşıdı

Beyaz fosfor bombasının çevrede bıraktığı tahribata yönelik soruları yanıtlayan İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Kimya Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Muhammet Übeydullah Kahveci, fosfor elementinin üç önemli formundan biri olan beyaz fosforun sarımsağı andıran bir kokuya ve balmumu kıvamında açık sarı-beyaz renkli bir yapıya sahip olduğunu söyledi. Kahveci, endüstri alanında kullanılmak üzere her yıl dünyada yaklaşık 900 bin ton beyaz fosfor üretildiğini ifade etti.

Beyaz fosfor bombası nedir? Nasıl kullanılır?

Beyaz fosfor bombasının havadaki oksijen ile birleştiğinde anında yanma tepkimesine girdiğini ve önce beyaz bir dumana daha sonra da alev oluşturarak yüksek miktarda ısı ortaya çıkardığını söyleyen Kahveci, "Bu sıcaklık, bazı metal maddeleri dahi eritebilecek kadar yüksek bir sıcaklığa, 800-815 santigrat dereceye kadar yükseliyor ve sonunda da zararsız bir fosfat bileşenine dönüşüyor. İşte fosfor bombasının nu yüksek sıcaklığa çıkması dolayısıyla da uluslararası hukuka göre normalde kullanılması yasaklanmasına rağmen ne yazık ki günümüzde savaşlarda mühimmat olarak kullanılıyor. Kamuoyunda bu nedenle beyaz fosfor, 'fosfor bombası' olarak anılıyor. Beyaz fosfor bombası yerden yaklaşık 80-100 metrede infilak ettirilebilir ve havadaki oksijenle de yanmaya başlar. Ayrıca yaklaşık 5 ile 30 dönümlük alanı etkileyebilecek bir kapasiteye sahiptir" şeklinde konuştu.

Beyaz fosfor bombasının ortamda hava bulunduğu sürece yanmaya devam edeceğini ve söndürülmesinin de oldukça zor olduğunu söyleyen Kahveci, fosforun diğer yanıcı maddelere kıyas ile öldürücü ve tahrip edici etkisinin daha fazla olduğunu aktardı.

Beyaz fosfor bombasının çevreye etkileri nelerdir?

Her ne kadar saflığı ifade eden "beyaz" kelimesi ile anılsa da fosforun "karanlık" bir malzemeden yapıldığı özellikle de patladığı anda hayvanlar, insanlar ve diğer canlılar üzerindeki etkisine benzer bir şekilde çevreye de büyük derece de hasar verdiğini söyleyen Kahveci, sözlerini şu şekilde sürdürdü:

"Tehlikeli olduğu için deney yapamıyoruz"

"Çevreye olan etkisi ile ilgili deneyler yapamıyoruz çünkü beyaz fosfor çok tehlikeli bir malzeme. Eğer bomba savaş sonrası daha çok patlatılmışsa, askeri faaliyetler sonrası özellikle tatbikatlarda kullanılmış veya endüstrideki kazalarda vaka analizi ile bilgiler alabiliyoruz. Yanmamış halde bulunan fosfor bombası ise havada düşerken yanmaya devam ediyor fakat bu şekilde suya ya da toprağa bulaştığında yanması duruyor. Lakin beyaz fosfor halen olarak reaktif bir şekilde kalmaya devam ediyor. Eğer yağmur sularıyla toprağın derinliklerine kadar inerse saatler, günler hatta onlarca yıl sonra bile saklı kalabilir. Ayrıca beyaz fosfor, sularla birlikte su havzalarına taşınabilir bu şekilde yeniden toprağa ve havaya karışabilir. Dolayısı ile beyaz fosforun çevreye olan etkilerinden oldukça uzun vadede bahsedebiliriz."

Amerika Birleşik Devletleri'nin 1980'lerde Alaska'da gerçekleştirdiği askeri faaliyetler esansında bölgedeki su kuşlarının ölmeye başladığını, ayrıca bu ölümlerin bölgedeki askeri faaliyetlerin sonlandırılmasının ardından başladığı ve 15 yıl boyunca da devam ettiğini anımsatan Kahveci, beyaz fosfor kullanımının oldukça çarpıcı örneklerinden birinin de bu olay olduğunu söyledi.

"Beyaz fosfor su canlılarını zehirleyerek öldürüyor"

Beyaz fosforun suda az miktarda oksijen bulunması nedeniyle sulak noktalarda daha yavaş şekilde yandığını fakat bu sırada daha toksik bileşikler oluşturarak su canlılarına ulaştığında zehirleyici etkilere sebep olabileceğini söyleyen Kahveci, "Aynı zamanda fosfor pentoksit diye bahsettiğimiz bir malzemeye dönüşüyor. Yine bu madde de suyla birlikte şiddetli bir reaksiyon veriyor ve canlılar açısından ciddi tahribatlara neden oluyor. Yanmanın tamamlanmasıyla oluşan fosfat ise bizim deterjanlarda kullandığımız gibi en zararsız hali. Fakat bu bile toprakta ya da suda yüksek miktarda bulunursa yosunların ve alglerin aşırı miktarda artması dediğimiz ötrofikasyona neden oluyor" şeklinde konuştu.

‘‘Beyaz fosfor uzun vadede tarımı etkiliyor’’

Beyaz fosfor bombasının temas ettiği bitkileri kısa vadede öldürdüğünü, uzun vadede ise tarımda gübre etkisi yaparak aşırı miktarda gübreleme neticesinde çok miktarda yosun, bitki ve alg çoğalmasına neden olacağına dikkati çeken Kahveci, özellikle deniz kenarlarında bulunana bitkilerin artması ile sudaki yaşamın oldukça olumsuz etkilenebileceğini söyledi.

Beyaz fosfor insan sağlığını etkiliyor mu?

Beyaz fosfor yüklü bir mühimmatın ilk patladığı anda çok acı verici ölümlere neden olduğunu ifade eden Kahveci, uzun vadede de su ve toprağa karışmasıyla insan vücuduna göz, ağız, deri ve solunum yoluyla girerek öncelikle bronş ve akciğer tahribatı, bulantı, kusma, nefes darlığı, ishal, deride kızarma gibi reaksiyonlar ile ardından metabolizmaya karışarak kalp, böbrek ve karaciğer yetmezliğine neden olduğunu belirtti.

Beyaz fosfora karşı ilk müdahale nasıl olmalı?

Beyaz fosfora maruz kalan kişiye yapılması gereken ilk müdahaleye ilişkin bilgi veren Kahveci, şunları söyledi:

"Ağrılar oldukça acı verici oluyor. Öncelikle bireyi o bölgeden uzaklaştırmak gerek. Daha sonra da üzerindeki giysilerde eğer yanma devam diyorsa onları çıkarmak ve baş bölgesinden ayaklara doğru soğuk hatta buzlu suyla bireyi baştan aşağı fırça ve sabun ile temizlemek gerekiyor. Eğer halen fosfor kalıntıları vücudunda varsa ciddi bir yardım alıncaya kadar ıslak bir battaniye yardımıyla üzerini sarıp oksijen ile temasını kesmek gerekir. Göze geldiği düşünülüyor ise de soğuk tazyikli suyla yıkamak lazım. Yutulduysa da kişinin kesinlikle kusturulmamasına dikkat edilmeli. Kişiye bu durumda bazik denilen alkali içecekler verilebilir. Tansiyonu, nabzı ve hayati göstergeleri takip edilebilir, fakat tabii bunlar sadece ilk yardım müdahalesi."

"Tıbbı müdahale yeterli olmuyor, hayatını kaybedebilir"

Kahveci, fosfor zehirlenmesine karşı herhangi bir antidot olmadığı, fosfora maruz kalan kişinin, tıbbi yardım alsa bile ikinci veya üçüncü aşamaya ilerleyerek önce iç kanama, sonra ciğerlerin ve en son da kalbin iflas etmesi ile 4 ile 8 gün içinde yaşamını kaybettiğini söyledi.

Beyaz fosforun çevreye vereceği tahribatı azaltmak için dekontaminasyon işleminin yapılması gerektiğini ancak bu durumun hem maliyetli hem de zor olduğunu vurgulayan Kahveci sözlerini şu şekilde sürdürdü:

"Belki iş araçlarıyla toprağa havalandırma işlemi yapılabilir ya da asidik topraklar varsa eğer oraya alkali, kostik veya kireçli toprak takviyesi gerçekleştirilebilir. Fosforun yanma sürecini daha fazla hızlandırmak için de bazen ozon basılabiliyor. Suda veya yüzey toprağında ise ısınmak için kullanılan infrared lambalar var, bunlarla ısıtmalar yapılıp fosforun yüzeye doğru çıkıp yanması da sağlanabilir. Bunlar yapılmıyorsa eğer insanların ve hayvanların o bölgelere ulaşmaması için bariyerler oluşturulmalı. Bunların uygulanması maliyetli ve çok zor işler. Burada en önemli şey de bu tür mühimmatın kullanılmaması ve uluslararası kamuoyunda bu duruma karşı baskı oluşturulmasıdır."