Resmi para ilan edilmişti: El Salvador’un Bitcoin deneyi işe yaradı mı?

DeFi olarak adlandırılan merkezi olmayan finansın para sistemini hükümetlerin ve bankaların pençelerinden kurtarabileceği rüyası, 20.000 kripto para biriminin piyasaya sürülmesine yardımcı oldu. Ancak, merkez bankası tarafından verilen para birimlerine rakip olarak en çok övülen stabil paralar da dahil olmak üzere, 2022'nin daha çok bir kripto kabusu olduğunun kanıtlanmasıyla birlikte, şimdi merkezi olmayan finansın gerçekten bir geleceği olup olmadığına dair sorular soruluyor. 2022'nin ilk altı ayında değerinin yarısından fazlasını kaybeden kripto para piyasasının daha da çökebileceği veya bir toparlanma noktasında olabileceği tahminleri var. Bu, kriptonun kumar oynamak için harika, ancak kullanılabilir para birimi olarak hala oldukça kötü bir seçenek olduğu gerçeğine işaret ediyor. Merkezi olmayan finansın beklentilerini değerlendirmek için, ilk etapta finansın nasıl merkezileştiğini düşünmek faydalı olacaktır.

İnsanların merkezi olmayan finans hayalleri neticesinde kısa süre içerisinde 20 bin kripto para birimi piyasaya sürüldü. Ancak tüm bu ilgiye rağmen kripto paralar 2022 yılının ilk altı ayında değerinin yarısını kaybetti.

Paranın kökenleri

Para, giderek karmaşıklaşan insan ağlarının bir özelliğidir. Avcı-toplayıcı çeteler olarak yaşadığımızda buna çok az ihtiyaç vardı. Biri, borçlu olunan iyiliklerin gayri resmi bir çetelesini tutabilirdi. İnsanların becerilerine ve tercihlerine uygun faaliyetlerde uzmanlaştığı yerleşik toplulukların daha karmaşık hale gelmesiyle takas sistemi norm haline geldi. Ancak takas, isteklerin çakışmasını gerektiriyordu. Fazla yiyeceği olan ve bir ev inşa etmek için yardım isteyen birinin aç bir inşaatçı bulması gerekiyordu. Daha sonra, bir yemek için adil bir takasın kaç saat olduğu konusunda pazarlık yapmaları gerekiyordu. Böylece para icat edildi. Para ilk başta kabuklar veya bazı yararlı depolanabilir mallar olarak kabul edildi. Öte yandan para sadece kabuk ya da depolanabilir mal değil bir yerde güvenli bir şekilde kaydedilmiş borçların bir hesabı da olabilir (MÖ 3000'den kalma en eski yazı biçimleri çivi yazılı mali kayıtlardı). Bu kayıtların ardından nadir metallerden madeni paralara yol açan insan yapımı jetonlar geldi.

Karmaşıklaşan insan yapısı paranın ortaya çıkmasını sağladı. İnsanlar yerleşik hayata geçtikçe ve uzmanlaştıkça aralarındaki takas daha karmaşık hale geldi ve bu ihtiyaçların karşılanabilmesi için tarihin farklı dönemlerinde “emek” farklı eşyalarla temsil edildi.

Bankacılığın kökenleri

Para, insanların emeklerinin ödüllerini biriktirebilecekleri ve başkalarına ödünç verebilecekleri anlamına geliyordu. Ancak borç verenleri borç alanlarla bir araya getirmek ve borç verenlere borç alanların geri ödeyeceğine dair güvence vermek zordu. Bu yüzden bankalar gelişti. Bankalar sadece madeni para ve banknot şeklinde uygun bir para şekli sağlamadılar. Ayrıca dört temel bankacılık hizmeti sağladılar:

Paketleme: Çok sayıda küçük mevduat toplayarak büyük krediler verebilirler.

Çeşitlendirme: Bir dizi borçluya borç verilebilirdi.

Risk değerlendirmesi: Güvenilirliği değerlendirmede uzmanlaşmış beceriler azaltılmış temerrütleri de beraberinde getirdi.

Vade dönüşümü: Krediler ile çoğu mevduat sahibinin paralarını bankada tutmak istediğinden daha uzun süreler tutulması sağlandı.

Bugün hala faaliyet gösteren en eski banka 1472'de kurulan İtalya'nın Monte dei Paschi di Siena Bankası'dır

Bankalar paranın alıp verilmesinde bir güvence oluşturarak insanların güven içinde alışveriş yapmasını, borçlanmasını ve yatırım yapmasını sağladı. Bankacılık sistemi yüzlerce yıldır kullanılmaya devam ediyor.

Bankalarla sorunları çözmek

Ancak kendi para birimlerine sahip özel bankalar istikrarlı bir sistem değildi. Mevduat sahipleri bir bankaya olan güvenlerini kaybettiklerinde ve fonlarını geri çekmeye çalıştıklarında, sözde "banka kaçışları" meydana geldi. Bir banka talep edilen tüm banknotları veya mevduatları geri veremeyince panik yaşanıyordu. Banka kaçışları genellikle bulaşıcıydı. İnsanlar, bir bankanın kendine özgü bir sorunu mu (sahtekar bir yönetici gibi) yoksa genel bir sorundan mı kaynaklandığını bilmiyordu. Bir bankadan mevduatlar çekilince genellikle diğerleri de benzer bir duruma düşüyordu. 20. yüzyılda çoğu ülke, devlete ait bir merkez bankasının para basmasını sağlayarak ve özel bankaları mevduat sahiplerine ödeme güçlerini güvence altına alacak şekilde düzenleyerek bu sorunları çözdü. Bu düzenlemeler, bankaların varlıklarının asgari bir bölümünü para çekme işlemleri için hazır tutmalarını ve mevduat sigortası yaptırmalarını gerektiriyordu.

Merkezi olmayan finans hareketi

Bununla birlikte, bu banka merkezileştirme süreci evrensel olarak kabul görmedi. Toplumun bazı kesimleri merkezi finansı hem verimsiz hem de zorlayıcı olarak görüyorlardı. Hayalleri ise merkezi olmayan (veya aracısız) finans ve bankacılık aracılarına ihtiyaç duymadan işlemleri doğrudan mümkün kılmaktı. “Aracı”yı ortadan kaldırarak, işlem maliyetleri daha düşük olacak ve devletin bireyler üzerindeki gücü azaltılacaktır. İnternet ve blok zincir teknolojisi ile bu hayallerin önü açıldı ve başta Bitcoin olmak üzere 20.000'den fazla kripto para birimi piyasaya sürüldü. Kripto paralar dünya üzerinde milyonlarca insan tarafından kullanılsa da pek az devlet kripto paraları resmi para birimi haline getirdi. Bunlardan biri de El Salvador'du. Bir yıl önce El Salvador 2001 yılında kendi para birimi olan colón'u değiştirmek için kabul ettiği ABD dolarının yanı sıra Bitcoin'i ulusal para birimi olarak kabul eden ilk ülke oldu.

Latin Amerika’da yer alan El Salvador geçtiğimiz yıl eylül ayında Bitcoin’i resmi para birimi olarak kabul eden ilk ülke oldu. El Salvador’un bu hamlesi o dönemde bazı kesimler tarafından yenilikçi olarak nitelendirilirken bazı kesimler ise bu hamleyi oldukça riskli bulduklarını açıklamıştı.

Bitcoin Şehri

Bir kripto para meraklısı olan Başkan Nayib Bukele, girişimi birden fazla ekonomik fayda sağlayacak bir girişim olarak tanıttı. Bitcoin'i yasal para yapmanın yabancı yatırımı çekeceğini, iş yaratacağını ve “insanlığı en azından biraz doğru yöne itmeye” yardımcı olacağını dile getirdi. Tutkuları, 1 milyar dolar tutarında devlet tahvili ihraç ederek finanse edilen vergiden muaf bir cennet olan “Bitcoin şehri”nin tamamını inşa etmeye kadar uzanıyordu. Ana plan, tahvil gelirinin yarısını şehre, diğer yarısını da Bitcoin satın almaya harcamaktı, varsayılan karlar daha sonra tahvil sahiplerini geri ödemek için kullanılacaktı. El Salvador Devlet Başkanı Nayib Bukele, Kasım 2021'de kripto para spekülatörleri için düzenlenen bir konferansta 'Bitcoin City' planını açıkladı. Aradan geçen bir yılın ardından, Bukele'nin ne yaptığı hakkında hiçbir fikri olmadığı sonucuna varmak için fazlasıyla yeterli kanıt var. Bu cesur finansal deneyin neredeyse tam bir başarısızlık olduğu kanıtlandı.

Bitcoin yasal para birimi yapmak

Bitcoin'i ulusal para birimi yapmak, Bitcoin'in işlemler için kullanılmasına izin vermekten çok daha fazlasını ifade ediyordu. Çoğu ülkede olduğu gibi Bitcoin'i işlemlerde kullanmak zaten mümkündü. Bir Salvadorlu, bitcoin cinsinden bir şey için ödeme yapmak isterse ve alıcı bunları kabul etmeye istekliyse, bunu zaten yapabilirdi. Ama Bukele daha fazlasını istiyordu. Bitcoinleri yasal hale getirmek, alacaklının onları kabul etmesi gerektiği anlamına geliyordu. 2021 mevzuatının belirttiği gibi , “ekonomik ilişkide bulunan her kişi, kendisine bir mal veya hizmet alan kişi tarafından teklif edildiğinde Bitcoin'i ödeme olarak kabul etmelidir”. Bitcoin alımını teşvik etmek için hükümet, işlem ücreti olmadan dolar karşılığında Bitcoin ticareti yapmak için "Chivo Cüzdan" ("chivo" "havalı" anlamına gelir) adlı bir uygulama geliştirdi. Ayrıca bonus olarak uygulamaya ve sanal karta önceden 30 dolar da yükleneceği de açıklandı. Bir kıyas yapmak açısından El Salvador'da ortalama haftalık gelir yaklaşık 360 dolardır. Ancak yasalara ve bu teşviklere rağmen Bitcoin pek benimsenmedi.

Bitcoin’i alışveriş işlemlerinde ve ticarette kullanmak pek çok ülkede mümkün. Alıcı ve satıcının talep etmesi durumunda Bitcoin işlemleri pek çok ülkede yapılabiliyor. Ancak Bitcoin’i resmi para birimi olarak ilan etmek satıcıların alıcıların talep etmesi durumunda Bitcoin’i ödeme birimi olarak kabul etmek zorunda oldukları anlamına geliyordu.

Küçük bir coşkuyla karşılandı

Şubat ayında 1.800 Salvadorlu hane halkını kapsayan ulusal olarak temsili bir anket nüfusun sadece %20'sinin Bitcoin işlemleri için Chivo Cüzdanı kullandığını gösteriyor. Bu sayının iki katından fazlası uygulamayı indirdi, ancak bu kullanıcılar uygulamayı yalnızca 30 doları talep etmek için kullandı. İşletme sahibi olarak tanımlanan katılımcıların sadece %20'si ödeme olarak Bitcoin kabul ettiklerini söyledi. Bunlar tipik olarak büyük şirketlerdi (büyüklüklerine göre şirketlerin ilk %10'u arasında). El Salvador Ticaret Odası için mart ayında yapılan bir anket, işletmelerin yalnızca %14'ünün Bitcoin kullanarak işlem yaptığını tespit etti.

El Salvador’da Bitcoin’in resmi para birimi olarak kabul edilmesi ilk başta oldukça ilgi çekse de netice itibariyle insanların Bitcoin’e ilgisi oldukça düşük oldu. Pek çok işletme ödeme birimi olarak Bitcoin’i kabul edemeyeceğini açıkladı.

Büyük kayıplar verildi

Neyse ki Salvadorlular için, 1 milyar dolar tutarındaki Bitcoin tahvil planı uygulanmadı. Ancak Bukele hükümeti, şu anda 50 milyon dolardan daha az bir değere sahip olan Bitcoin satın almak için 100 milyon dolardan fazla para harcadı. Bukele temmuz 2021'de planlarını açıkladığında, Bitcoin'in değeri yaklaşık 35.000 dolardı. Mevzuat 7 Eylül 2021'de yürürlüğe girdiğinde ise, yaklaşık 45.000 dolara yükselmişti. İki ay sonra, Bitcoin'in değeri 64.400 dolara ulaştı. Ancak tüm bu yükseliş bir süre sonra tersine döndü. Bugünlerde Bitcoin 20.000 dolar civarında işlem görüyor. Bukele, “düşük değerden satın alma” hakkında kendi kendini tebrik eden tweetler attı, ancak hükümet tarafından satın alınan neredeyse tüm Bitcoinler 40 bin dolardan yüksek bir değere satın alındı. Bir yıl önce Bukele, vatandaşlarını paralarını Bitcoin'de tutması için çağrıda bulunuyordu. Bunu yapan herkes için kayıplar oldukça yıkıcı oldu.

El Salvadorlu vatandaşlar ülkede Bitcoin’in resmi para birimi olarak kabul edilmesinin ardından Bitcoin 40 bin doların üzerindeyken satın alma işlemi gerçekleştirdiler. Bitcoin’in güncel değeri ise 20 bin dolar civarında.

Hatalı analizler

Bukele'nin Bitcoin'i ve daha genel olarak ekonomiyi yanlış anladığı defalarca kanıtlandı. Bukele Haziran 2021'de tweet attı : “Bitcoin'in 680 milyar dolar piyasa değeri var. %1'i El Salvador'a yatırılırsa, bu GSYİH'mızı %25 oranında artırır.” Bu tweet Bukele'nin Bitcoin'i bir tür yatırım fonu olduğunu düşündüğünü gösteriyor. Ayrıca GSYİH'yi anlamadığını da gösteriyor zira yabancı yatırım GSYİH'nın bir bileşeni değildir. Yabancı yatırımda veya GSYİH'de herhangi bir artış da olmadı. Ocak 2022'de attığı bir tweet'te ise, "devasa bir fiyat artışının sadece bir zaman meselesi olduğunu" savundu çünkü dünyada 50 milyon milyoner varken sadece 21 milyon Bitcoin olacak. “Her birinin en az bir Bitcoin sahibi olmaları gerektiğine karar verdiklerini hayal edin” dedi. Bitcoin'in değeri o zamandan beri yarı yarıya azaldı.

El Salvador Başkanı Nayib Bukele ülkede alınan kararın ardından defalarca Bitcoin’in değer kazanacağını ifade etti. Ancak o günden bugüne kadar Bitcoin yaklaşık yarı yarıya değer kaybetti.

Dünyanın geri kalanı etkilenmedi

Bitcoin planı, El Salvador'un kredi notunu ve Uluslararası Para Fonu ile ilişkilerini olumsuz etkiledi. Yatırımcıların ülkeye borç verme konusunda daha temkinli olmasıyla, yerel borçlular daha yüksek faiz oranları sunmak zorunda kaldı. Ocak ayında IMF piyasa bütünlüğü, finansal istikrar ve tüketicinin korunması için büyük riskler taşıdığı gerekçesiyle El Salvador'u Bitcoin'in yasal borç veren statüsünü tersine çevirmeye çağırdı. Bitcoin, dolandırıcılık ve diğer yasa dışı faaliyetlerde kullanılması ve oynaklığı ile de ünlüydü. El Salvador'un IMF'den 1 milyar dolardan fazla bir kredi istediği göz önüne alındığında, bu özellikle zor görünüyor. Uluslararası kredi derecelendirme kuruluşları Fitch, Bitcoin politikalarıyla ilgili endişeleri öne sürerek bu yıl El Salvador'un kredi notunu düşürdü. Kendi para birimine sahip başka hiçbir ülke, hatta Zimbabve ve Venezuela gibi itibarsız para birimlerine sahip ülkeler bile, Bitcoin'i yasal para birimi haline getirmedi. El Salvador'un bu hamlenin ise geriye dönüp bakıldığında adeta bir fiyasko olduğu görülüyor.