Otorite insana ‘en fazla’ ne yaptırabilir?

İnsanlık tarihinin en büyük katliamlarından olan ‘Yahudi soykırımı’nın yapıldığı sıralarda Nazi subayı olan Adolf Eichmann aradan yıllar geçtikten sonra sığındığı Arjantin’den alınarak İsrail’de yargılanmaya başladı. Adolf Eichmann soykırım yıllarında milyonlarca Yahudi’nin kamplara aktarılmasından sorumluydu. Yakalanarak mahkemeye çıkartıldığında ise Yahudi düşmanı olmadığını söyledi ve daha ileriye giderek Yahudi dostlarının varlığından bahsetti. Mahkemede sıklıkla suçsuzluğundan bahsederek üstlerinden gelen emri uygulamak zorunda olduğunu vurguladı.

Eichmann gerçekten suçsuz mu?

Dava başlayalı henüz 3 ay olmuştu. Yale Üniversitesi psikologlarından Dr. Stanley Milgram, Eichmann’ın savunması üzerine araştırmalar yapmaya koyuldu. Eichmann savunmasında üstlerinden aldığı emri uyguladığını söylüyordu. Peki, insanlar yaptığı eylem vicdanıyla çelişmesine rağmen otoriteye boyun eğerek eylemini devam ettirebilir miydi?

Milgram konu üzerine ön araştırmalarını tamamlayarak bir deney hazırladı. Deneyle, otorite baskısının insanların vicdanının önüne geçebilmesinin mümkün olup olmadığı gözlemlenecekti. Milgram’ın yanıtını aradığı soru aslında şuydu: Soykırımda yapılanlar Eichmann ve onun gibi Nazi subayları tarafından meşru görülüyor muydu, yoksa sadece otoriteye boyun eğdikleri için mi katliam yapmışlardı?

Milgram deneyi başlıyor

Deney toplam üç kişi ile gerçekleştirilecek ve deneye Milgram kendisi de katılacak. Milgram’ın rolü otoriteyi temsil etmek. Diğer katılımcı öğrenci rolünde, son katılımcı ise öğretmen rolünde. Öğrenci rolünü oynayan kişi deneyin aktörlerinden, yani deney ile ölçümlenmek istenen her şeyin bilgisine sahip. Öğretmen rolündeki kişi bu durumun farkında değil. Yani deneğimiz öğretmen. Milgram öğretmen ve öğrenciyi farklı odalara aldı. Öğretmene deneyden önce bir şok cihazı verdi. Öğrenci öğretmenin sorduğu sorulara doğru cevap vermeye çalışacak ve yanlış cevap verdiğinde 15 volt elektrik verilecek. Her yanlış cevabında ise elektriğin şiddeti 15 volt daha artırılacak.  Aslında tüm anlatılanlar düzmecedir, gerçekte ne şok cihazı ne de elektrik şoku vardır. Öğretmen ise şok cihazının çalıştığını düşünmektedir.

Deney başladığında öğrenci kimi sorulara doğru cevap verirken kimi sorulara yanlış cevap verir. Her yanlış cevapta 15 volt artırılarak elektrik verilmeye devam eder. Başlarda problem yokken elektriğin şiddetinin artmasıyla öğretmen rahatsızlık duymaya başlar. Öğrenci rolündeki kişinin bulunduğu odadan gelen acı sesleri vicdanına rahatsızlık vermeye başladığında öğretmen otoriteye yani Milgram’a bakmaya başlar. Otorite ise “lütfen devam ediniz” gibi kesin komutlar verir. Deneyi bırakmak istediğini söylemesi durumunda ise “ deney gereği devam etmek zorunda olduğu, deneyin tamamlanması gerektiği, deneye devam etmek dışında başka bir seçeneğinin olmadığı” şeklinde cümleler kurulur. Tüm bunlar söylendiğinde öğretmen hala deneyi sonlandırmak isterse deney gerçekten sonlandırılır. Söylenen sözlerle ikna olursa deneye devam edilmektedir. Maksimum uygulanacak olan şok seviyesi 450 volttur. Maksimum şok 3 kez uygulandıktan sonra deney sonlandırılır. Çünkü bu seviyede elektrik şoku uygulanan kişinin çoktan ölmüş olması gerekecektir.

Milgram’ın deney için yaptığı ön hazırlıklardan olan anket çalışmasında, öğrencilerine böyle bir deney yapılsa 450 volt elektriğin ölüme sebep olacağını belirtmişti.  Öğrencilerin büyük bir çoğunluğu ise deneyde 450 volt seviyesine ulaşacak kadar elektrik şokunu uygulamayacaklarını söylemişlerdi. Milgram aynı anketi psikiyatristlere yaptığında, psikiyatristler bu seviyede elektrik şokunu vermeyeceklerini hatta hiç kimsenin otoriteye boyun eğerek bu düzeyde elektrik şokunu vermeyeceğini savunmuşlardı.

Deneklerin %65'i son seviyeye ulaştı

Gelelim Milgram deneyinin sonuçlarına. Deneye katılan kişilerin %65’i en yüksek seviye olan 450 voltluk elektrik şokunu öğrenciye uyguladılar. Tüm denekler, deneyi durdurarak bu deneyin neden yapıldığını, amacının ne olduğunu sorguladılar. Deney esnasında gerilen, tırnaklarını yiyen, ağlamaklı olan kişiler vardı ama deneklerin %65’i otoriteye boyun eğerek söylenenleri yapmaya devam ettiler.

Dr. Stanley Milgram’ın deneyi insanın otoriteye boyun eğme konusundaki acizliğini ortaya koydu. Adolf Eichmann ise İsrail mahkemelerinde yargılanarak idama mahkum edildi.