Maymun çiçeği aşıları ne kadar etkili? Merak edilen 6 soru ve cevabı

COVID-19 küresel anlamda yaşanan bir salgının hayatımızı nasıl etkileyeceğini gözler önüne serdi. Koronavirüsün sağlık tehditlerinden sosyal hayata kadar hayatımızı olumsuz anlamda etkileyecek birçok etkisi olsa da son iki yıllık süreçte insanlar küresel salgınlara karşı daha bilinçli olup hijyen ve sağlıklarını koruma konusunda daha dikkatli alışkanlıklar geliştirdiler. Bu süreçte pek çok hastalık da ortaya çıktı ve bu hastalıkların birçoğu sadece birkaç vaka ile sınırlı olsa da insanlarda büyük bir endişeye sebep olabiliyor. Zira en nihayetinde koronavirüs de sadece bir vaka ile ortaya çıkıp tüm dünyayı etkisi altına aldı. Son dönemlerde insanları en çok endişelendiren virüslerin başında ise maymun çiçeği hastalığı geliyor.

İlk kez 1970 yılında tespit edilmişti

18 Mayıs 2022 tarihinde Massachusetts sağlık yetkilileri ve Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri, yakın zamanda Kanada'ya seyahat eden bir hastada maymun çiçeği virüsü bulunduğunu doğruladı. Yakın tarihlerde Birleşik Krallık ve Avrupa'da da benzer vakalar bildirilmişti. Bugün dünyanın pek çok yerinde maymun çiçeği vakaları görülüyor. Maymun çiçeği esasen yeni bir hastalık değil. İlk doğrulanmış maymun çiçeği vakası, Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nde çiçek hastalığı olduğu şüphelenilen bir çocukta 1970 yılında tespit edildi. Maymun çiçeğinin şu an için yeni bir pandemiye neden olması pek olası gözükmüyor, ancak COVID-19'un etkilerinin hala devam etmesi nedeniyle insanlarda yeni bir büyük salgın korkusu yaşanması oldukça anlaşılabilir. Nadir ve genellikle hafif olmasına rağmen, maymun çiçeği potansiyel olarak ciddi hastalıklara da neden olabiliyor. Sağlık yetkilileri, artan seyahat ile daha fazla vakanın ortaya çıkmasından endişe duyuyor.

Bir çiçek hastalığı kuzeni

Maymun çiçeğine, Orthopoxvirus adı verilen Poxviridae virüs ailesinin bir alt kümesine ait olan maymun çiçeği virüsü neden oluyor. Bu alt küme, çiçek hastalığı ve sığır çiçeği virüslerini de içeriyor. Maymun çiçeği virüsü için bir hayvan kaynağının olup olmadığı bilinmemekle birlikte, Afrika kemirgenlerinin bulaşmada rol oynadığından şüpheleniliyor. Maymun çiçeği adı, araştırmalar için tutulan maymunlarda iki salgının meydana geldiği 1958 yılında belgelenmiş hayvanlardaki ilk hastalık vakalarının ardından verildi. Bununla birlikte bu virüs adı yanıltıcı olabilir zira hastalığın bu şekilde anılması bazı insanlarda hastalığın maymunlardan insanlara geçtiği düşüncesini uyandırıyor. Ancak virüs maymunlardan insanlara geçmedi ve maymunlar hastalığın ana taşıyıcıları değil. Öte yandan maymun çiçeği çiçek hastalığı ile yakından ilişkili olduğundan, çiçek hastalığı aşısı her iki virüsün neden olduğu enfeksiyona karşı koruma sağlayabilir. Bununla birlikte, çiçek hastalığı resmi olarak yok edildiğinden, ABD genel popülasyonu için rutin çiçek aşıları 1972'de durduruldu. Bu nedenle, maymun çiçeği aşılanmamış insanlarda giderek daha fazla görülüyor. Virüs, enfekte bir kişi veya hayvanla veya kontamine yüzeylerle temas yoluyla bulaşabiliyor. Tipik olarak virüs vücuda çatlak deri, soluma veya göz, burun veya ağızdaki mukoza zarları yoluyla giriyor. Araştırmacılar, insandan insana bulaşmanın, vücut sıvılarıyla doğrudan temas veya giysiler yoluyla dolaylı temastan ziyade büyük solunum damlacıklarının solunması yoluyla olduğuna inanıyor.

Belirti ve bulgular

Virüs vücuda girdikten sonra çoğalmaya ve kan dolaşımı yoluyla vücuda yayılmaya başlar. Semptomlar genellikle enfeksiyondan bir ila iki hafta sonrasına kadar ortaya çıkmaz. Maymun çiçeği, çiçek hastalığına benzer cilt hasarları üretiyor, ancak semptomlar genellikle çiçek hastalığından daha hafiftir. Başlangıçta ateş ve baş ağrısından nefes darlığına kadar değişen grip benzeri semptomlar yaygın olarak görülebilir. Bir ila 10 gün sonra, kol ve bacaklarda, kafada veya gövdede, sonunda irinle dolu kabarcıklara dönüşen bir döküntü ortaya çıkabilir. Genel olarak, semptomlar genellikle iki ila dört hafta sürer, cilt kabarcıkları ise genellikle 14 ila 21 gün içinde kabuklanır. Maymun çiçeği genellikle ölümcül olmasa da, hastalığın bir versiyonu enfekte kişilerin yaklaşık %10'unu öldürme kapasitesine sahiptir. Şu anda dolaşan virüsün formunun daha hafif olduğu ve ölüm oranının %1'den az olduğu düşünülüyor.

Araştırmalara göre maymun çiçeği salgını bir sonraki COVID-19 olmayacak. Ancak, 4 Ağustos 2022 tarihinde açıklanan raporlara göre ABD'de neredeyse her eyalette vakalar görülürken ABD maymun çiçeğinde artan vakaların ardından ulusal halk sağlığı için acil durum ilan etti. Sağlık uzmanlarının maymun çiçeğinin bu kadar yaygınlaşmasını beklememelerinin bir nedeni, ABD'nin daha önce virüs için iki aşıyı onaylamasıydı. Ancak ABD’de ve dünyanın diğer bölgelerinde yer alan bu aşılarla ilgili merak edilen bazı sorular var. Bu soruları cevaplarını sizler için derledik.

1. Mevcut maymun çiçeği aşıları nelerdir?

Şu anda ABD'de maymun çiçeği hastalığına karşı koruma sağlayabilen iki aşı onaylandı. Avrupa'da Imvamune/Imvanex olarak bilinen Jynneos aşısı ve daha eski bir çiçek hastalığı aşısı olan ACAM2000 bu iki aşıyı oluşturuyor. Jynneos aşısı, Danimarka'da küçük bir şirket olan Bavarian Nordic tarafından üretiliyor. Aşı, her iki virüsle de enfeksiyon riski yüksek olan 18 yaş ve üstü yetişkinlerde çiçek hastalığı ve maymun çiçeği hastalığının önlenmesi için kullanılıyor. Jynneos aşısı ayrıca 2013 yılında Avrupa'da ve 2019 yılında ise ABD Gıda ve İlaç Dairesi tarafından onaylandı.

Jynneos aşısı dört hafta arayla iki doz halinde veriliyor ve aşı canlı Vaccinia virüsü içeriyor. Vaccinia virüsü normalde sığırları enfekte eden ve çiçek hastalığı ve maymun çiçeğinin yer aldığı virüs ailesinde olan bir çiçek hastalığı türüdür. Bu aşıdaki virüs, hücrelerde çoğalamayacak şekilde zayıflatılmıştır. Jynneos aşısı, maymun çiçeği için yüksek risk altında olanları virüse maruz kalmadan önce enfekte olmaktan koruma anlamında oldukça etkilidir ve ayrıca enfeksiyon sonrası hastalığın şiddetini azaltabilir. Aşı hem çiçek hastalığına hem de maymun çiçeği hastalığına karşı etkilidir. Son zamanlarda yaşanan maymun çiçeği salgınına kadar, bu aşı öncelikle sağlık çalışanlarına veya maymun çiçeği maruziyetini doğrulayan veya şüphelenilen kişilere veriliyordu.

ACAM2000 aşısı ise çiçek hastalığına karşı koruma için sağlamak amacıyla 2007 yılında ABD Sağlık Bakanlığı tarafından onaylandı. Bu aşı da canlı virüse dayanmaktadır, ancak aşı virüsünün ACAM2000 aşısındaki versiyonu Jynneos aşısının aksine bir kişinin hücrelerinde çoğalabilir. Bu nedenle, ACAM2000 aşısı ciddi yan etkilerle ilişkilendiriliyor. Bu yan etkiler arasında ciddi cilt enfeksiyonları ve hassas kişilerde potansiyel olarak yaşamı tehdit eden kalp problemleri yer alıyor. ACAM2000 aşısı ile ilgili bir başka potansiyel sorun ise normal bir aşıya kıyasla uygulanmasının daha karmaşık olmasıdır. ABD hükümeti, biyolojik bir çiçek hastalığı saldırısı durumunda stoklanmış 200 milyon dozdan fazla ACAM2000'e sahip olduğunu açıkladı. Ancak yeterli aşı tedarikine rağmen, ciddi yan etki riski nedeniyle ACAM2000 maymun çiçeğine karşı aşılamada kullanılmamaktadır. Şimdilik, yalnızca belirli çiçek virüsleriyle çalışan atanmış ABD askeri personeli ve laboratuvar araştırmacıları bu aşıyı alabiliyor.

2. Bu aşılar ne kadar etkili?

ABD Hastalık Kontrol Merkezlerine göre, mevcut maymun çiçeği salgınında her iki aşının da etkinliği hakkında henüz herhangi bir veri bulunmamaktadır. Ancak bu konuda hayvan çalışmaları, klinik deneyler ve Afrika'daki çalışmalardan elde edilen daha eski veriler mevcut.

Jynneos aşısı için onay süreci sırasında yapılan bir dizi klinik çalışma, bu aşının bir kişiye verildiğinde ACAM2000 aşısı ile eşit düzeyde, güçlü bir antikor tepkisini tetiklediğini göstermektedir. İnsan olmayan primatlarda yapılan ek bir çalışma, maymun çiçeği ile enfekte olmuş ve aşılanmış hayvanların hayatta kalma olasılıklarının yüzde 80 ila yüzde 100 arasında değiştiği tespit edildi. Öte yandan aşılanmamış hayvanların ise hayatta kalma olasılığı yüzde 0 ile yüzde 40 arasında değişiyordu. Jynneos aşısının bir başka kullanımı ise maruziyet sonrası profilaksidir. Yani aşı, virüse maruz kaldıktan sonra verildiğinde bile etkili olabilir. Maymun çiçeği virüsü bir kişinin vücudunda altı ila 14 gün boyunca kuluçkada kaldığından, maruz kaldıktan kısa bir süre sonra Jynneos aşısı olan birinin vücudu, enfeksiyonla savaşmaya ve ciddi bir maymun çiçeği vakasına karşı koruma sağlamaya yardımcı olabilecek antikorlar üretecektir.

ACAM2000 verileri daha eskidir ve daha az kesindir. Bununla birlikte ACAM2000 aşısı güçlü koruma gösterir. Araştırmacılar, 1980'lerde Orta Afrika'da bir maymun çiçeği salgını sırasında bu aşıyı test etme şansı yakaladılar. Çalışma küçük olmasına ve aşı etkinliğini doğrudan test etme şansına sahip olmamasına rağmen, yazarlar aşılanmamış kişilerin aşılı kişilere göre %85 daha yüksek enfeksiyon kapma riskiyle karşı karşıya olduğu sonucuna vardılar.

3. Çiçek aşısı maymun hastalığına karşı koruma sağlar mı?

ABD Hastalık ve Kontrol Merkezine göre, daha önce yapılmış bir çiçek aşısı, bu koruma zamanla azalsa da, maymun çiçeği hastalığına karşı bir miktar koruma sağlayabiliyor. Uzmanlar, üç yıldan fazla bir süre önce çiçek hastalığı aşısı olan ve maymun çiçeği için yüksek risk altında olan herkesin maymun çiçeği aşısı olmasını tavsiye ediyor.

4. Kimler aşılanmalıdır?

Ulusal düzeyde, enfekte bir kişiyle yakın temasta bulunmuş, bağışıklık sistemi zayıflamış veya dermatiti veya egzaması olan herkes Jynneos aşısı olabilir. Bazı eyalet ve yerel yönetimler, maymun çiçeği için daha yüksek risk altındaki topluluklardaki insanlara da aşı yapıyor.

5. Jynneos aşısının arzı nasıl?

29 Temmuz 2022 tarihi itibariyle, bakım noktalarına 300.000'den fazla doz sevk edildi ve 700.000 doz daha ABD genelinde eyaletlere tahsis edildi. Ancak, talep arzı geride bırakıyor. Halk sağlığı yetkilileri, aşı tedarik sıkıntısının uzun kuyruklara ve aşılar bittiğinde kliniklerin kapanmasına neden olduğunu kabul ediyor. Özellikle New York’da çevrimiçi rezervasyon sistemlerindeki teknik sorunlar gittikçe daha büyük sorunların yaşanmasına neden oluyor. Arzı artırmaya yardımcı olmak için ABD, önümüzdeki aylarda gelmesi beklenen yaklaşık 7 milyon doz Jynneos aşısı sipariş etti.

6. Sadece bir doz Jynneos aşısı kullanmak işe yarar mı?

Federal sağlık yetkilileri ikinci dozun kesilmesine karşı tavsiyede bulunsalar da, Washington ve New York da dahil olmak üzere bazı yerler, daha fazlası mevcut olana kadar ikinci dozu alıkoyuyor. Bu strateji, İngiltere ve Kanada'da da en az bir kez mümkün olduğu kadar çok insanı aşılamak için kullanılmaktadır. Daha önceki bir çalışma Jynneos aşısının tek dozunun maymun çiçeği ile enfekte olmuş maymunları koruduğunu ve bu korumanın en az iki yıl sürdüğünü belirtiyor. Bu durum günümüzde de devam ederse, daha fazla insanı aşılamak için ikinci dozun kesilmesini destekleyecektir. Birçok sağlık uzmanı virüsün yayılmaya devam etmesini ve aşıya olan talebin artmasını beklediği için bu durum kilit rol oynayacak.

HABERNEDİYOR.COM | TAYFUR BAL – ÖZEL HABER