Sovyet zenginliğinin yeraltı dünyası: Özbekistan metrosu

Sovyet döneminde, eğer bir şehrin nüfusu bir milyonu aştıysa, o şehrin kendi metrosu olacaktı. Planlamacılar, Sovyet vatandaşlarının hayatlarına neşe ve huzur katmak için günlük on binlerce yolcusu olan metroları bir fırsat olarak gördüler.

1977'de Özbekistan'ın başkenti olan Taşkent, metroya sahip olan yedinci Sovyet şehri oldu. Oluşturulan komisyonlar ve tasarımcıların çalışmalarıyla Özbekistan'ın ve Sovyetler Birliği'nin tarihini yansıtan ihtişamlı temalar hayat buldu.

Bazı istasyonlar, kubbeli tavanlarıyla Özbekistan'ın İpek Yolu camilerini anımsatan boyalı çinilere sahip farklı temaları yansıtırken, diğerleri sanki Avrupa balo salonlarının görünümünü vermek için avizeler ve mermerlerle dekore edildi.

Ünlü Özbek yazar ve sanatçısının adını taşıyan Ali Şîr Nevai istasyonu, Taşkent Metrosu’nun en ünlü duraklarından biri. İstasyon iç kısımdaki kemerli kubbeleri ve mavi çinileriyle, eski camileri ve medreseleriyle Özbekistan'ın İpek Yolu tarihini yolcularına hatırlatıyor.

İstasyon, sadece yolcu yüküyle değil, aynı zamanda fotoğraf çeken turist ve yerlilerle de en kalabalık yerlerden biri olarak göze çarpıyor.

Taşkent Metrosu inşa edildiğinde, aynı zamanda bir nükleer bomba sığınağı olması nedeniyle istasyonlarında fotoğrafçılık yasaklandı. Sovyet döneminde, casusluk korkusu ve bilgiyi sıkı bir şekilde kontrol altına alma isteği, fotoğrafçılığın, bomba sığınakları da dahil olmak üzere hassas bölgeler etrafında büyük ölçüde güvensiz olduğu anlamına geliyordu.

1991 yılında SSCB’nin düşmesinden sonra, Özbekistan’da eski Sovyet partisi lideri İslam Kerimov iktidarı ele geçirdi ve aynı yasaklama politikasına devam etti. Ancak Kerimov’un halefi olan Şevket Mirziyoyev, ülke ekonomisini açmaya, yatırımcıları ve turistleri çekmeye çalışmak için reformlar yapmaya başladı. Metronun turist çekme potansiyelini görmüş olan Mirziyoyev, 2018 ortasında askerî bir tesis olarak sınıflandırmasını kaldırarak fotoğraf çekimine izin verme kararı aldı.

Taşkent Metrosu içerisindeki istasyonların tümü benzersiz bir şekilde tasarlanmış ve mermer, granit, cam, seramik ve kaymak taşı olarak dekore edilmişti.

Motiflerin çoğu, genellikle istasyonun isminde anlatılan belirli bir temanın etrafında merkezleniyor. Örneğin, Kozmonotlar İstasyonu, Sovyet kozmonotlarına atıfta bulunarak Sovyet Uzay Programını kutlarken, ünlü Rus yazar ve şairin hayatını onurlandıran Puşkin İstasyonu Chilonzor Hattında birkaç durak ötede yer alıyor.

Uzaya çıkan ilk kişi olan Yuri Gagarin'in portresi, Kozmonotlar İstasyonu'nun duvarını süslüyor. Gagarin ve diğer ilk kozmonotlar, Sovyetlerin Uzay Yarışı sırasındaki gücünü ve üstünlüğünü sembolize eden ve Rus propagandasında betimlenen SSCB’nin en önemli kahramanlarından bazılarıydı.

Burada, uzaydaki ilk kadın olan Valentina Tereşkova, Kosmonotlar İstasyonunda ölümsüzleştiriliyor. Dünya'nın atmosferini taklit eden seramik duvar panelleri maviden siyaha dönüyor.

Sovyet modasını yansıtan istasyonlarda proletaryanın çalışmaları da anılıyor. "Pamuk Toplayıcı” anlamına gelen Pakhtakor İstasyonunda, pamuğun stilize edilmiş görüntüleri metro duvarları boyunca büyük mozaiklerle gösteriliyor.

Sovyetler, Özbekistan'ı geniş bir pamuk üreten ülke olarak görüp, tarım ekonomisini elden geçirdi ve su yollarını değiştirerek SSCB’nin pamuk ihtiyacının yüzde 70’ini Özbekistan'dan karşıladı.

Bu, bir zamanlar dünyanın dördüncü en büyük tatlı su gölü olan Aral Gölü'nün kurumaya başlamasına yol açtı.

Özbek entelektüelinin ismini taşıyan Gafur Gulam istasyonu. Kasım 1989'da açılan istasyon, sanatçı S. Sultonmuradov tarafından dekore edildi. İstasyonun bitirilmesi için mermer, granit, metal, cam, sanatsal seramiklerin kompozisyonu kullanıldı.

Aibek olarak bilinen şairin onuruna yapılmış istasyonda onun destansı bir şiirindeki karakterlere yer veriliyor.

Bu istasyonda yeraltında ilk kez depreme dayanıklı sütun tipi platform uygulandı. İstasyonun kolonları kırmızımsı mermer ile kaplanmış ve seramik süslemelerle bezenmiş durumda.

Metro istasyonlarının çoğu "dekomünize" hâle getirildi ve 1991'de SSCB'nin dağılmasından sonra isimleri değiştirildi. Eskiden Ekim Devrimi İstasyonu olan Emir Temur İstasyonu.

Gerek maddi gerek manevi zenginliklerle kaplanan Taşkent metrosu, çok Sovyet ve çok kullanışlı bir his uyandırıyor. Günümüzde hâlâ çalışan trenlerin çoğu, 1970'lerin ortalarında tasarlanmış ve bu trenler Sovyet sonrası dönemin genelinde de yaygın olarak kullanılan 81-717/714 adıyla biliniyor.

İstasyonların 100 metre uzunluğundaki platformlarına hizmet veren 81-717/714 metrolarında, tren başına dört vagon vardı. 2013 itibariyle, bu göz alıcı mavi renge boyanmış 168 Sovyet dönemi tren hâlâ çalışıyordu, ancak günümüzde yavaş yavaş daha yeni modellerle değiştiriliyor.

Metroda yolculuk 1.200 Özbek Somu (yaklaşık 75 kuruş) tutarında. Fiyat, asgari ücreti ayda sadece 527.000 (yaklaşık 321,5 TL) olan Özbek vatandaşlarının şehir içinde seyahat etmelerini sağlıyor.

Habernediyor.com / Turgut Başer