'Bakü Fatihi' Nuri Paşa vefatının 73. yılında saygıyla anıldı

Azerbaycan'ın kalbi Bakü'yü 15 Eylül 1918 yılında Ermeni çeteleri ile Bolşevik birliklerinden kurtarmayı başaran Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa'nın ebediyete göç etmesinin üzerinden 73 yıl geçti. ‘Bakü Fatihi’ olarak anılan Nuri Paşa’ya Azerbaycan halkının duyduğu vefa ve saygı ise çok büyük.

Nuri Paşa, 28 yaşında bir gençken dönemin Harbiye Nazırı Enver Paşa tarafından 12 bin kişilik Kafkas İslam Ordusu’nun başına getirildi. Orduyla birlikte Bakü’yü kurtaran Nuri Paşa, Cumhuriyet döneminde de kurduğu fabrikalar ile Türk Savunma Sanayisi’nin öncüleri arasına adını yazdırdı. Nuri Paşa (Killigil) başarılarıyla günümüzde hem Türkiye’de hem de Azerbaycan’da anılmaya devam ediyor.

2 Mart 1949 senedinde Sütlüce’de yer alan silah fabrikasında meydana gelen büyük patlamada yaşamını yitiren Nuri Paşa’nın kazaya mı yoksa suikasta mı kurban gittiği şimdiye kadar aydınlatılamadı.

'Bakü Fatihi' Nuri Paşa’nın hayatı

Nuri Paşa, takvimler 1980 yılını gösterdiğinde Manastır’da doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini burada tamamladı ve 1909 yılında Manastır Harbiyesi’nden üsteğmen olarak mezun oldu. Balkanlarda ve çişitli bölgelerde görev yaptı. 1911’de ise Trablusgarp Savaşı’na katıldı.

Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na katılmasının ardından ‘padişah yaverliği’ rütbesi alan Nuri Paşa, Trablusgarp ve Bingazi’de görevini sürdürürken bir yandan da İngiliz, Fransız ve İtalyan kuvvetlerine karşı çok sayıda savaşa girdi.

Bu dönemde Azerbaycan ve Dağıstan’ın Osmanlı Devleti’nden yardım istemesi üzerine Enver Paşa, kurduğu Kafkas İslam Ordusu’nun başına kardeşi Nuri Paşa’yı getirdi.

Kafkas İslam Ordusu ve Nuri Paşa, 15 Eylül 1918 yılında Bakü'yü kurtardı

Kafkas İslam Ordusu, Azerbaycan’a düzenledikleri harekatta Gökçay, Ağsu, Kürdemir ve Salyan’ı Ermeni çetelerinden ve Bolşevik birliklerinden temizlemeyi başardı. Ardından ordu, 15 Eylül 1918’de Bakü’yü kurtardı. 12 bin askerin yer aldığı Kafkas İslam Ordusu, Bakü’nün bağımsızlığı için 1130 asker şehit verdi.

Bu kurtuluşun ardından Azerbaycan halkı Nuri Paşayı "Bakü Fatihi" diye anmaya başladı. Nuri Paşa’ya Azerbaycan halkının duyduğu sevgi o kadar büyüktü ki halk gördüğü her yerde ‘Bakü Fatihi’ ni saygıyla ve muhabbetle karşılardı. Onu gören vatandaşlar Paşa’yı evinde misafir etmek ve ona ikramda bulunmak için adeta birbirleri ile yarışırdı.

Azerbaycan halkı tarafından büyük bir sevinçle karşılanan Nuri Paşa, Bakü’de Tezepir Camisi'nde halka hitap etmek için minbere çıkmıştı. O günden sonra Paşa’nın çıktığı minber, "Nuri Paşa minberi" diye anılmaya başladı. Minber günümüzde camide korunmaya devam ediyor. Ayrıca o dönem Nuri Paşa’nın Gence’de misafir olduğu ev de bugün müze olarak korunuyor.

Kafkas İslam Ordusu, Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından Bakü’yü terk etmek durumunda kaldı. Nuri Paşa’yı ise İngilizler Batum’da tutukladı. 8 Ağustos 1919 yılında Nuri Paşa, yargılanmak için götürülürken Kafkasların yardım etmesiyle hapisten kaçtı ve kurtuldu.

Nuri Paşa ve Türk savunma sanayi

Yaşanan bu olaylardan sonra 1921 yılında Berlin’e giden ‘Bakü Fatihi’ Nuri Paşa, burada çiniciliği öğrendi. 1924 yılında İstanbul’a geldi ve Kütahya Çinicilik Anonim Şirketini kurdu. Nuri Paşa, bir zaman sonra kurduğu bu fabrikayı devretti ve savunma sanayisine yöneldi.

Nuri Paşa, verdiği bu kararın ardından hemen Sütlüce’de bulduğu bir fabrikayı satın aldı. Burada ordunun ihtiyacı için silah ile cephane üretti. Silah tasarımları yaptı ve bu tasarımlarının patentini aldı. Türkiye'nin ilk 9 milimetrelik silahı olan "Nuri tabancası" ismini verdiği silahın seri imalatına başladı. Ayrıca fabrikada havan, top, uçaksavar mermi ile uçak bombaları imal etti. Böylece Nuri Paşa, Türk Ordusu’nun gücünün artmasına ve özel sektörde savunma sanayisinin gelişmesine öncülük eden ilk isimlerden oldu.

Nuri Paşa, Filistin halkını desteklemişti

‘Bakü Fatihi’ Nuri Paşa, Arap-İsrail Savaşı'nda ise Arap orduları ile Filistin halkına destek verdi. İsrail'in kuruluşunun ardından da Arap direnişçiler için mühimmat ve silah üreten Nuri Paşa, 2 Mart 1949 tarihinde Sütlüce'deki fabrikasında yaşanan büyük patlamada yaşamını yitirdi.

Patlama, kazaya mı yoksa suikasta mı diye akıllarda şüphe uyandırmaya devam ederken kimilerine göre bu olay İsrail istihbaratının organize ettiği bir suikast.

6 Ocak 2022'de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Kahramankazan'da bulunan Türk Havacılık ve Uzay Sanayii AŞ (TUSAŞ) tesislerinde gerçekleşen "Milli Teknolojiler ve Yeni Yatırımlar Toplu Açılış ve Tanıtım Töreni"nde ki konuşmasında Nuri Paşa'dan şöyle bahsetti:

"Cumhuriyetin ilk dönemlerinde Gazi Mustafa Kemal'in önderliğinde başlatılan kalkınma çalışmalarında savunma sanayimiz çok özel bir öneme sahiptir. Bu dönemde Nuri Demirağ, Vecihi Hürkuş, Şakir Zümre ve Nuri Killigil gibi şahısların çabalarının ne yazık ki iç ve dış engellemeler nedeni ile sonuca ulaşamadığını görüyoruz."