Sigarada tek tip paket uygulaması niçin var?

“İnanın bu sigara haramdır.”

Cumhurbaşkanı Erdoğan “Diyanet İşleri başkanımız da söyledi” diyerek sigaranın haram olduğunu belirtti. Konuşmasında tek tip sigara paketi uygulamasını elektronik sigara için yer isteyen firmalara izin vermediklerini aktardıktan sonra  “Tek tip sigara paketi uygulamasına geçiyoruz, çekici, özendirici hiçbir unsura yer verilemeyecek” sözleriyle ifade etti. Bugün çıkan haberlerde uygulamanın 5 Aralık'tan itibaren geçileceği ifade ediliyor.

Dünyada tek tip sigara paketi uygulaması var mı?

Sigara ve diğer tütün ürünlerinin paketlerinde özendirici ve çekici hale getirmeyi önlemek için evrensel kullanımıyla söylenirse “sadeleşme”ye giden ilk ülke 2012 yılında Avustralya olmuştu. Ardından gelen Fransa Mayıs 2016’da tek tip sigara paketi için başlayan süreci Ocak 2017’de nihayet sona erdirmişti.  Fransa’yla aynı zamanda tek tip sigara paketi sürecine giren İngiltere ise resmi olarak tam bir sene sonra 2017 Mayıs’ta uygulamayı başlatabildi. İrlanda’da ise kanun 2017 Eylül ayında 2025’te tamamen sigarasız bir toplum hedefiyle uygulanmaya başlandı. Yeni Zelanda da Mart 2018’de başlayan sade ya da tek tip sigara paketi uygulaması sigara endüstrisinin uluslararası firmaları tarafından çok büyük tepkiler çekmişti.

Sigara firmaları dava açtılar

Fransa’da JT International, Philip Morris, British American Tobacco gibi firmaların tek tip sigara paketine karşı açtıkları davalar Fransa’da Danıştay tarafından reddedildi.İngiltere’de de yine aynı firmaların yanında Japan Tobacco’nun açtığı davalardaki iddia devletin mülkiyet haklarına ve malların serbest dolaşımına müdahale ettiği yönündeydi. Dava dosyasında ayrıca bugün Brexit sürecindeki İngiltere’nin Avrupa Birliği Tütün Ürünleri Yönetmeliğine ek protokoller getirip getirmeyeceği sorgulanmıştı. Fakat Yüksek Mahkemenin verdiği karar doğrultusunda tek tip sigara paketi uygulaması İngiltere’de de hayata geçti.

Avustralya’da ise içlerine Imperial Tobacco Avustralya’nın da eklendiği tütün kartellerinin iddiası tek tip sigara paketlemenin kaçak tütün pazarını büyüteceği şeklindeydi. Firmalar bu durumun hükümet gelirlerinde düşmeye sebep olacağını ve sigara tüketimindeki düşüş oranlarıyla tek tip paketler arasındaki ilişkinin kayda değer olmadığını savunuyorlardı. Peki haklılık payları var mıydı?

Sigara içen kovboylar ve kilo veren kadınlar

Kapitalizmin ve neo-liberalizmin toplumsal ilişkileri süratle dönüştürdüğü günümüzde markaların sadece kurumsal bir kimliği değil aynı zamanda adeta bir insan gibi belli başlı duruşları ve yaşam tarzlarını simgeler halde oldukları bilinen bir gerçek. Markalar ürünler yanında bu yaşam tarzı veya kişilik özelliklerini de kullanıcılarına satıyorlar ve bunu en iyi yapanlar da sigara firmaları olarak biliniyor.



Takvimler 1920’yi gösterdiğinde reklamlarda “Mayıs kadar ılık” sloganıyla toplumda kadınların da tükettiği bir sigara markası olarak ön plana çıkan markalardan biri tıp doktorlarının sigaranın sağlık için ölümcül olduğunu açıklamasından sonra filtreli sigaralarını satışa çıkarttı. Filtreli sigaraların “yeterince sert olmayanlar” için olduğu ve erkeksi olmadığı algısını yıkabilmek için ise reklamlarda bir kovboya filtreli sigara içirtmesi yetmişti.  İşte bu markanın başardığı “erkeksileşme” marka kişiliği ve tüketici arasındaki ilişkinin bir cisimleşmesi demek yanlış olmaz.  Artık sigara içen erkekler bir kovboy kadar karizmatik, özgüvenli ve yakışıklıydı.

Bir başka ilginç örnek insan bedenini de nesneleştiren bu çağda “zayıf kadın/sıfır beden” kalıbının sigara satışlarını arttıracağının umulduğu bir reklam. Reklamdaki slogan “bir şeker yerine bir sigara iç” diyor.
Marka bağlılığı ve özenmenin oldukça kuvvetli olduğu ürünlerden olan tütün ürünleri için tek tip sigara paketi uygulaması olumlu bir uygulama olarak görülüyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün 2004’te yayınlanan ve bugün 180 ülke tarafından imzalanmış Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’nde de tek tip sigara paketi uygulaması tavsiye ediliyor. 

Paketler nasıl görünüyor?

Örnek vermek gerekirse Avustralya’daki tek tip paketlerin en önemli özelliği paketlerin üstünün çoğunlukla sigara sebepli hastalıklara ilişkin resimlere ayrılmış olması ve Avustralya’da en çirkin renk seçilen “Opaque Couches” şeklinde tabir edilen koyu kahve ile koyu yeşil arası bir renge sahip olması.



Markaların ismi ise olabildiğince küçük bir şekilde standart bir yazı tipi ile paketin önünde yer alıyor.Türkiye'deki paketlerde resmi açıklamalara göre şu şekilde görünecek:



Marka bağımlılığı ve sigara tüketimi 

İstatistiklere göre ergenliğinde sigaraya başlayan insanların yalnızca yüzde 10’u sigaraya başladığı markayı değiştirmeye meyilli ve işin daha da garip tarafı British American Tobacco’nun yaptığı araştırma her iki sigara tüketicisinden en az birinin içtiği markayı ayırt edemediğini gösteriyor. Kullanıcıların gözleri kapatılarak yapılan testlerde ortaya çıkan bu sonuçlar özellikle yeni başlayanların psikolojik faktörler etkisinde tüketeceği markaya karar verdiğine işaret ediyor.

Önemli bulgulardan biri de esasında tütün ürünlerinin tadının kullanıcılar için önemli olduğu ancak alınan tadın marka tarafından şekillendirildiğini işaret ediyor. Yapılan deneylerde aynı sigara farklı paketler içinde geldiğinde insanlar tadının değiştiğini ifade ediyorlar. Bu durumda da iddialar tek tip sigara paketlerinde  “marka bağımlılığı” üzerinden gelişen sigara tüketiminin azaltılacağı yönünde şekilleniyor.

Uzmanlara göre sigara paketleri markaların tüm mesajlarını iletme sorumluluğunu üstleniyor. Bu durumda da her gün sosyal ortamlarda insanlara gösterilen, gömlek cebinden, pantolon cebinden yahut çantadan çıkartıldığında tüketicinin kimliğiyle ilgili mesaj veren bir rozet gibi düşünülüyor. 

Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde şu anda sigara paketlerinde “hafif” kelimesini kullanma izni yok. Ancak halen firmalar güvenli ve sağlıklı imajını sürdürmek için hafif renkleri kullanmaya devam ediyorlar. Kimi markaların “organik”, “doğal”, “katkı maddesi yoktur”, “tamamen tütün ürünüdür” gibi sigaranın sağlıklı olduğu gibi yanlış bir algı yaratan kalıplar kullandığı da biliniyor.

İşte tek tip sigara paketlemenin temel amacının da bu yanlış yönlendirmeleri önlemek ve sağlık tehdidine yönelik uyarıları ön plana çıkartmak olduğu ortaya çıkıyor.

Peki, başarılı oluyor mu?

New York Times’da çıkan haberde işaret edilen üç araştırma tek tip sigara paketlerinin tüketimi düşürme konusunda başarılı olması gerekliliğine işaret ediyor ancak uygulama şu an sadece Avustralya’da yapılan araştırmalarla sağlanan verilerle incelenebiliyor. 
Waterloo Üniversitesi’nden David Hammond ise bu uygulamaların doğrudan sigarayı bıraktırmaya etkisi olmadığını iddia ediyor. Daha ziyade önleyici uygulamalar olduğunu belirttiği bu tarz çalışmaların sigaraya başlayanların sayısını azaltıp gençleri sigaradan koruduğunu belirtiyor.

Amerika’da 1980’lerden beri durum değişmedi

Bunun sebebinin genelde “ifade özgürlüğü” vurgusu üzerinden yapılan eleştiriler olduğu söyleniyor. Hammond ise aynı özgürlüğün Birleşik Krallık’ta da olduğunu ama tek tip paket uygulamasının burada uygulanabildiğinin altını çiziyor. Güney Carolina Tıp Üniversitesi’nden Kenneth Michael
Cummings bunun baştan aşağı “lobicilikle ilgili” olduğunu ifade ediyor ve “Paranın satın alabildiği en iyi meclise sahibiz” diye ekliyor. Düzinelerce Latin Amerika ve Asya ülkesi paketlerde son 10 yıldır resimli uyarıları kullanıyor. Öte yandan tam 180 ülke Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi altında imzaya sahip ve ABD onlardan biri değil. Vox’a göre ABD’de sigaraya dair düzenlemeler 1985 senesinden beri hiç değiştirilmedi.