Tarihin ilk finans balonu: Lale soğanı

Osmanlı Devleti’nde lale gösterişin simgesiydi. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Avrupa’ya giden elçiler, hediye olarak lale soğanı götürüyorlardı. Bu dönemde Hollanda’da lale ile tanıştı ve çok kısa süre içinde lale, lüks ve statü sembolü haline geldi.

Hollanda lale ile daha yeni tanışmıştı ki lale artık çok değerli bir hale gelmişti. Kısa vadede zengin olmak isteyen insanlar devasa bir balon oluşturduklarının farkında değillerdi.

Lale halk arasında değerleniyor

İngiliz gazeteci Charles Mackay “Olağanüstü Kitlesel Yanılgılar ve Kalabalıkların Çılgınlığı” kitabı ile lale çılgınlığını derinlemesine ele almıştır. Kitapta anlatılan bir hikaye lale çılgınlığının hangi seviyelere geldiğini gözler önüne seriyor. 

İngiliz bir kaşif gezi için Hollanda’ya gelmiştir. Gezi esnasında zengin bir Hollandalının bahçesinde gördüğü bir lale soğanını incelemek için önce soyar ve küçük parçalara ayırır. Ev sahibi bunu görmesi üzerine kaşife ne yaptığını sorar. Kaşifin rahat tavırlar içinde lale soğanını incelediğini söylemesi üzerine, ev sahibi “O bir Admiral Van der Eyck” der. Ancak kaşif hiçbir şeyin farkında değildir. Cebinden kağıt kalem çıkartarak lale soğanının adını kaydeder. Ev sahibi şehirlerinde bu lalelerden çok fazla olduğunu söyleyerek kaşifi gezmeye çıkartır. Gezinin son durağı ise mahkemedir. Ev sahibi kaşifi mahkemeye götürerek şikayetçi olmuştur. Küçük parçalara ayırdığı lale soğanının 4 bin gulden değerinde olduğunu kaşif hakim karşısında öğrenmiştir. 4 bin gulden değerinde ki senedi imzalaması üzerine kaşif serbest bırakılmıştır. Bu hikaye lale çılgınlığının hangi seviyeye geldiğini gözler önüne seriyor.

Refah seviyesinin yüksekliği etkili

1630’lu yıllarda Hollanda’da savaşların sona ermesi üzerine olumlu bir hava esiyordu. İnsanların refah seviyeleri ve alım güçleri artmıştı.  İnsanlar hisse senetlerine yönelmişti. İnsanlar spekülatif amaçlı hisse senedi alıp satmaya başlamışlardı. Bu süreçte lale soğanı içinde spekülatif amaçlı lale soğanı alıp satmaya başladılar. Lale soğanı talebindeki artış sebebiyle hisse senetleri tavan yaptı. Ortalama bir işçinin yıllık maaşı o tarihlerde 200 ile 400 gulden arasındaydı. Bir lale soğanının fiyatı ise 200-250 gulden arasındaydı. Bir işçinin bir yıllık geliriyle bir lale soğanının fiyatının aynı değerde olması balonu görmek için yeterli olacaktır.

Balon büyümeye devam ediyor

Lale soğanlarının halk arasında alınıp satılmaya başlanmasıyla talep iyice artmıştı. Bu alım satımlar sırasında birçok kişi zengin oldu. İnsanlar dünyanın her yerinden gelen insanların lale soğanlarını gördüklerinde fiyatını düşünmeksizin onu almayı arzulayacaklarını düşünüyordu. Sahip oldukları lale soğanlarının daha değerli olduğunu düşündükçe fiyatları yukarı çekmeye devam ediyorlardı.

Lale balonu patlıyor

Fiyatlar maksimum seviyeye ulaşmış ve insanlar artık ileri tarihli lale soğanı sözleşmeleri yapıyorlardı. İleri tarihli sözleşmelerle lale soğanı almalarının sebebi ise, lale soğanlarının daha fazla değer kazanacağını düşünüyorlardı. Aradan kısa bir süre geçmesinin ardından lale fiyatları dibe vurdu. Lale sözleşmelerinin alıcısı kalmayınca sözleşme sahipleri lale yetiştiricilerine borçlarını ödeyemediler.

Lale balonu Hollanda ekonomisini sarsıyor

Lale piyasasının sonu böylece gelmişti. Piyasa çöktü ve fiyatlar hızla düştü. Balonun patlaması üzerine, lale yetiştiricileri de spekülatör sözleşme sahipleri de büyük zarara uğramışlardı. En çok zarara uğrayan ise halk oldu. Lale yetiştiricileri, laleleri taahhüt ettiği gibi almayan sözleşme sahiplerine dava açtılar. Davalar aylarca sürdü ama paralar hiçbir zaman ödenmedi. Spekülatörler güçlerini kullanarak hükümetten yardım istedi ve lâle sözleşmelerinin yüzde on fiyatla iptal edilebilmesini sağladılar.

Ekonomistlere örnek olacak olan dünyanın ilk finans balonu olan lale balonunun patlamasıyla Hollanda ciddi bir ekonomik sıkıntı içine girdi.