İktisatçılar felaket tellalı mı: Cari fazla ve üretim ilişkileri

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Eylül ayında, Ağustos 2018 dönemine ilişkin ödemeler dengesi verileri açıklamış ve Türkiye'nin 2 milyar 592 milyon dolar fazla verdiği belirtilmişti. Eylül 2015'ten bu yana gözlemlenmeyen cari fazla, ülke gündemini uzun dönem meşgul etmişti.

Fakat verilen bu cari fazla, Türkiye için gerçekten iyi bir şey mi? Ekonomistler, Türkiye'nin cari fazla vermesinin altında yatan birtakım sıkıntılar olduğunu öne sürüyor ancak önce ödemeler dengesi ile cari açık ve fazla terimlerini açıklamakta fayda var.

Ödemeler dengesi nedir?

Ödemeler dengesi, kısaca, bir ülkedeki yerleşik kişilerin, başka ülkelerde yerleşik kişilerle belli bir dönemden itibaren gerçekleştirmiş olduğu ekonomik işlemlerin sınıflandırılmış kayıtlarını elde etmek üzere düzenlenen istatistiksel belge olarak tanımlanır. Bir başka deyişle, mal, hizmetler ve gelirlerin ihracat ve ithalat dengesini oluşturur.

Eğer bir ülkenin ithalatı ihracatından fazla olursa cari açık ve ihracatı ithalatından fazla olursa cari fazla verir. Cari fazlanın olması, teoride, yüksek iç talebin olduğunu ve bu durumun istihdama katkıda bulunabilmesi anlamına da geliyor.

Türkiye'de cari fazla neden gerçekleşti?

Bazı ekonomistler, Türkiye'deki cari fazlanın kriz zamanlarında ortaya çıktığını düşünüyor. Bunun sebebi ise Türkiye'nin sanayi üretiminde kullandığı ara malların büyük çoğunlukla ithal olmasından kaynaklanıyor. Osman Murat Telatar ile Harun Terzi, yaptıkları bir çalışmada bu durumu şöyle özetliyor:

"Türkiye’nin üretim yapısında ithal girdi çok büyük ve belirleyici rol oynamaktadır. İthalatın yapısına bakıldığında yaklaşık %70’lik kısmını ara malı ithalatı oluşturmaktadır. Bu yüzden ithalat hacmindeki artışın kaynağı, ekonomik büyüme ile bağlantılı olan girdi talebindeki artışlardır. İhracatın ithalatı karşılama oranındaki sürekli azalışa aşırı değerli kurlar eklendiğinde dış ticaret dengesinde meydana gelen kötüleşmeler kaçınılmaz olmaktadır."

Dolayısıyla, ekonomistler, Türkiye'nin cari fazla vermesinin altında yatan en önemli sebeplerden biri olarak sanayideki üretim azalışı olarak gösteriyor. Döviz kurundaki yüksek seviye, ithal girdilerin fiyatlarını artırıyor ve üretimi zorlaştırıyor.

Aşağıdaki grafikte Türkiye'nin sanayi üretim endeksinin 2018 Ocak-2019 Ağustos dönemindeki seyri gözlemlenebilir.

Cari açık ve Türkiye ekonomisi

Uzun yıllardır cari açık veren Türkiye ekonomisi, bu açığı düzeltmek için efor sarfediyor fakat görünen o ki, Türkiye ekonomisinin büyümesi ile cari açık arasında bir ilişki var.

Ekonomist Mahfi Eğilmez'in bir yazısına göre, Türkiye’nin büyüme modeli 2000’lere kadar bütçe açığı vererek büyüme, 2000’lerden sonra cari açık vererek büyüme olarak özetleniyor. Eğilmez, 2010 sonrasındaki dönemde bir yandan dış konjonktürün daralması bir yandan da Türkiye’nin cari açığı düşürmeye dönük ekonomi politikası uygulamaları sayesinde cari açığı düşürmüş ve hatta cari fazla vermmiş olmasına rağmen bu düşüşün bir bedeli olacağını savunuyor.

Dolayısıyla, Eğilmez, cari açığın düşmesinin büyüme oranını düşüreceğini belirtiyor.

Telatar ve Terzi'nin yaptığı çalışmada da aynı sonuca varılıyor ve yaptıkları çalışma sonucunda Türkiye ekonomisinin cari açığa dayalı bir büyüme oluştuğu görüşünü destekleyen bulgular elde ediliyor.

Sonuç olarak, ekonomistlere göre, Türkiye'ye yıllar sonra gelen cari fazla aslında ekonomi için çok da iyi bir tablo çizmiyor.

Habernediyor.com / İrem Çorum