Şanghay İşbirliği Örgütü nedir, ne değildir? Ne zaman kuruldu?

Bünyesinde iki BM Güvenlik Konseyi üyesi ve nükleer güce sahip 4 üyenin bulunduğu dünyanın en büyük bölgesel iş birliği ve güvenlik örgütü olarak bilinen "Şanghay İşbirliği Örgütü nedir, ne işe yarar? Hangi faaliyetleri var? Ne zaman kuruldu?" İşte ayrıntılar…

“Terörle mücadele ve sınır güvenliği” 

Şanghay İşbirliği Örgütü'nün kuruluş belgesinde “terörle mücadele ve sınır güvenliği alanında iş birliği” vurgusu ön plana çıksa da yıllar içerisinde örgüt; tek kutuplu dünya düzenine alternatif bir blok olduğunu çeşitli vesilelerle ilan etti. Bunun en dikkat çekici örneği; Rusya lideri Vladimir Putin’in 2007 Bişkek Zirvesi’nde gerçekleştirdiği konuşmaydı. Putin; “tek kutuplu dünya kabul edilemez” sözleriyle bir anlamda örgütün misyonunu da sergilemiş oldu.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla birlikte doğal kaynaklar bakımından zengin Orta Asya Cumhuriyetleriyle ilişkileri geliştirmek Çin için önemli bir fırsat olarak ortaya çıkmıştı.

1993 yılında Rusya, "Yakın Çevre Doktrini"ni kabul ederek, Orta Asya'yı farklı güçlere teslim etmeyeceğini açık bir biçimde göstermişti.

Çin ve Rusya değişen dünya düzeninde bölgede hem rakip hem de ABD'nin süper güç noktasına erişmesi sebebiyle iş birliği yapmak zorunda kalmışlardı. Orta Asya için rekabet, 19. yüzyılın ikinci yarısındaki gibi yine kızışmıştı. Fakat Rusya ve Çin yeni dönemde stratejik hareket etmeyi seçtiler ve 1994 yılında ilişkilerini Yapıcı Ortaklığa, 1996’da ise Stratejik Ortaklığa yükselttiler.

Aralarına alacakları üç Orta Asya ülkesi; Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan’a “sınır güvenliklerinin sağlanması, teröre ve ayrılıkçı hareketlere karşı mücadelede iş birliği” garantisi veren Rusya ve Çin, bu çerçevede bir anlaşma imzaladılar.

1996’da temeli atıldı

26 Nisan 1996’da Şanghay’da bir araya gelen 5 ülkenin liderleri 'Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşması'na imza atarak örgütün çekirdeğini oluşturdular.

Uzun süre Şanghay Beşlisi olarak isimlendirilen bu siyasi ortaklık, 2001’de Özbekistan’ın da katılımıyla genişleyerek Şangay İşbirliği Örgütü ismini aldı.

Örgütün amaç, işleyiş, yapı ve prensibini belirleyen 'Ortaklık Beyannamesi'nde; terörizm, köktencilik ve ayrılıkçılık mücadele öne çıkan başlıklardı. Bünyesinde bir anti-terör ajansı bulunduran örgüt, silah kaçakçılığı, yasa dışı uyuşturucu ve yasa dışı göç gibi problemlere de ortak inisiyatifle müdahale ediyor. Buna rağmen NATO gibi bir askeri yapılanma ve iş birliği görüntüsü vermeyen Örgüt, bunun yerine Sekreterya’dan gelen ortak bildiri ve siyasi retorik yoluyla “güçlü bir blok” profili çiziyor.

ABD postallarına veda

Bu anlamda ilk önemli angajmanı ise 2005’te ABD’ye karşı gerçekleştiren Şanghay İşbirliği Örgütü, o dönemki liderler zirvesinde ABD’ye Orta Asya’daki askeri varlığına son vermesi konusunda bir çağrı yapmıştı. 

Bunun üzerine, Özbekistan’daki ABD askerleri 6 ay içinde ülkeyi terk etmişlerdi. O yıl Gözlemci Statüsü için başvuru yapan ABD'nin teklifi de reddedilmişti. Şanghay İşbirliği Örgütü’nün siyaseti neticesinde, Özbekistan'daki Karşı-Hanabad üssü, daha sonra Kırgızistan'daki Manas üssü kapandı. Askeri alanda ortaklık ise 2007’de, o dönem örgüte üye olan 6 ülkenin Ural Dağları’nda düzenlediği “Barış Misyonu” adlı askeri tatbikatla tekrar gündeme geldi. Örgütün 2008 zirvesinde, Afganistan’daki gelişmelerin haricinde Gürcistan-Rusya arasında yaşanan Güney Osetya problemi ele alındı… 

Zirvedeki üyeler Rusya’dan yana olduklarını ifade ederek, sağlam bir blok görüntüsünü perçinlediler. 2010’da Taşkent’teki zirveye Afganistan lideri Hamid Karzai’nin davet edilmesi, örgütün hitap ettiği bölgeyi genişlettiğini göstermesi bakımından mühim bir gelişmeydi.

2012 yılındaki zirvede ise örgüt üyeleri Suriye iç savaşına yoğunlaştı ve Batı’nın bu ülkeye müdahalesinin ciddi bir yıkım yarattığı vurgulandı. 2015 zirvesi ise Örgüt’ün genişlemesi bakımından çok önemli bir milattı.

Pakistan ve Hindistan’ın sınır anlaşmazlıklarını ve ihtilafları barışçıl yollarla çözecekleri ile ilgili garanti vermeleri durumunda tam üye olarak kabul edileceklerini duyuran Örgüt, 2017’de bu sözünü yerine getirdi. Bu aslında, Rusya ve Çin tarafından hevesle beklenen fakat kontrollü bir istişare süreci neticesinde ulaşılan hedefti. Son olarak 2021 yılında İran'ı da tam üye olarak bünyesine kabul edeceğini duyuran Şanghay İşbirliği Örgütü, bugün dünya nüfusunun, büyüme potansiyelinin ve ekonomisinin en yüksek olduğu coğrafyada dev bir şemsiye örgüt olarak dikkat çekiyor. 

Genişleme stratejisi ABD’ye mesaj

Örgütün İran, Pakistan ve Hindistan’ı da içine alacak biçimde genişlemesi çoğu siyasi gözlemciye göre ABD'ne bir mesajdı.

Şanghay İşbirliği Örgütü Ural Dağları’nın batısında Rusya’dan Orta Asya’ya, Asya-Pasifik kıyılarına kadar Batı’nın karşısında en kapsayıcı, en geniş blok olarak biliniyor.

Sırada, tam üye olarak örgüte alınması beklenen üç ülke daha var; Afganistan, Belarus ve Moğolistan.

Örgütle yakın temasta olan “Diyalog Ortağı Ülkeler” kategorisinde Türkiye ilk sırada yer alıyor.

Burada; Türkiye’nın sınır komşuları Ermenistan ile Azerbaycan, Güneydoğu Asya’nın stratejik ülkeleri; Kamboçya, Sri Lanka, Nepal bulunuyor.

Dikkat çekici son gelişme; Şanghay ruhuna yakın olduklarını duyuran 3 Arap ülkesine Diyalog Ortağı statüsü verilmesiydi. Bu ülkeler; Katar, Suudi Arabistan ve Mısır’dı.

Kurumsallık eleştirileri

Bütün bu yüksek potansiyele karşın örgütün hala kurumsal yapılanmasını tamamlamamış olduğu konusundaki eleştiriler, iki örnekle teyit ediliyor.

Bunlar; örgüt üyelerinin kredi ve finansal yatırım projelerini hayata geçirecek İnterbank projesi ile bir enerji kulübünün oluşturulması konusundaki teklifin üyeler tarafından itibar görmemesidir

Örgütün kurumsal yapısını Devlet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Hükümet Başkanları Konseyi, Bakanlar Konferansı, Sekretarya ve Bölgesel Anti-Terörizm Merkezi ve Ulusal Koordinatörler Konseyi oluşturuyor.

Başbakan düzeyinde senede bir kez bir araya gelen Hükümet Başkanları daha ziyade ticari ve ekonomik konularla ilgileniyor ve Devlet Başkanları Zirvesi'nin çalışmalarına son noktayı koyuyor. 

Esasında söz konusu örgüt, ne NATO gibi bir ortak savunma anlaşması ne de AB gibi devletler üstü bir siyasi ve ekonomik birlik.

Örgüt içinde Rusya ve Çin rekabeti

Yapısı gereği bir “ortak savunma örgütü” özelliği olmayan Şanghay İşbirliği Örgütü'nün üyeleri arasında rekabet mevzusu olan hayli problemli alanlar mevcut. Rusya ve Çin, bölgede kendi siyasi etki alanını oluşturmak hedefiyle yarış içerisinde.

Ancak, Rusya'nın Ukrayna'yı işgali ve Tayvan-Çin-ABD geriliminin gelişimi; rekabet yerine iş birliğinin tercih edilmesine neden oluyor.

Diğer taraftan, Rusya ve Çin, Orta Asya ülkelerini kendi nüfuz alanları olarak değerlendiriyor. Biri, diğerinin bölgedeki “tek söz sahibi” olmasını istemiyor. Bu sebeple geçmişte, Rusya "Çin'e karşı Hindistan'ın" örgüte üye olmasına destek verirken, "Çin de Pakistan'ın" üyeliğine destek verdi.

Siyasi gözlemciler, önümüzdeki süreçte Şanghay İşbirliği Örgütü'nün ABD'nin Asya'da tekrar güç gösterme eğilimleri karşısında bir araya gelerek gücünü artırmasını bekliyorlar.

Rusya'nın Ukrayna işgali ile ilgili farklı yaklaşımlara sahip Orta Asya ülkeleriyle kendi aralarında ciddi problemleri olan Hindistan ve Pakistan'ı da barındıran Örgütün, ABD'ye karşı bir duruş sergilemesi pek mümkün görünmüyor.